Source: Reuters

Οι δημοσκοπήσεις και η αισιοδοξία που επικρατούσε ότι οι Τούρκοι ψηφοφόροι δεν θα επέλεγαν για ακόμα μια φορά το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) μετά από τα όσα διαδραματίστηκαν, παραπλάνησαν και θόλωσαν την πραγματικότητα. Σε αντίθεση με όλες τις προβλέψεις και τις δημοσκοπήσεις, το ΑΚΡ πήρε το 49,2% των ψήφων και απέκτησε την δυνατότητα να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση με 316 έδρες. Το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP) πήρε 25,41%, το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ) έλαβε 11,98% με μια πτώση από τις εκλογές του Ιουνίου της τάξης του 4,2%, και το φιλοκουρδικό Κόμμα Δημοκρατίας των Λαών (HDP) έλαβε 10,47% σε αντίθεση με το  13,2% του Ιουνίου.

Οι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα ήταν, εν συντομία, οι εξής:

• Το κλίμα τρομοκρατίας που επικράτησε ως απότοκο και της πολιτικής αστάθειας στη χώρα. Από το «Ισλαμικό Κράτος», το PKK, άλλα χτυπήματα εθνικιστών, αλλά και από τη βίαιη καταστολή του κράτους κυρίως στις κουρδικές περιοχές.
• Η αναζωπύρωση της ένοπλης βίας μεταξύ κράτους και ΡΚΚ φαίνεται ότι δεν συσπείρωσε τους Κούρδους αλλά τους αποθάρρυνε. Από αυτή την άποψη, θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για αποτυχία στη στρατηγική του ΡΚΚ αλλά πιθανώς και για αυξημένο χάσμα μεταξύ HDP-PKK.
• Η κατάρρευση της ειρηνευτικής διαδικασίας στο Κουρδικό που έπαιξε ρόλο στην προσέλκυση εθνικιστικών ψήφων από το ΜΗΡ και αποθάρρυνε μέρος των ψηφοφόρων του ΗDP που ίσως το θεώρησαν αναποτελεσματικό.
• Μερίδα των συντηρητικών Κούρδων που μετακινήθηκε προς το ΗDP τον Ιούνιο, επέστρεψε στο AKP.
• Ο πλήρης έλεγχος των ΜΜΕ από τον Ερντογάν και από επιχειρηματικούς κύκλους του περίγυρού του.
• Η κατρακύλα της τουρκικής οικονομίας τους τελευταίους μήνες λόγω της πολιτικής αστάθειας.
• Η επικράτηση της ρητορικής φόβου του ΑΚΡ. Κατάφερε να πείσει ένα κομμάτι των ψηφοφόρων που δεν ψήφισαν ΑΚΡ στις προηγούμενες εκλογές, ότι χωρίς μια μονοκομματική κυβέρνηση η πολιτική και οικονομική κατάσταση της χώρας θα επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο.
• Πιθανή εκλογική απάτη με βάση πλειάδα καταγγελιών από διάφορα μέρη της Τουρκίας.

Προεκτάσεις στο Εσωτερικό

Το ΑΚΡ ξεκίνησε ήδη να κάνει λόγο για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και μετατροπή του πολιτειακού συστήματος σε προεδρικό με αυξημένες αρμοδιότητες και εξουσίες στον πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Βεβαίως, οι 316 έδρες που κατάφερε να κερδίσει δεν του επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Για να καταφέρει να αλλάξει το σύνταγμα χωρίς δημοψήφισμα χρειάζεται 367 ενώ για να θέσει την αλλαγή σε δημοψήφισμα χρειάζεται 330 έδρες. Με άλλα λόγια, το ΑΚΡ χρειάζεται ακόμα 14 έδρες (βουλευτές) για να καταφέρει το στόχο του αφού το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος θα ήταν πιθανώς υπέρ της συνταγματικής μετατροπής.

Η Τουρκία έχει ιστορία μετακίνησης βουλευτών από το ένα κόμμα στο άλλο εντός του Κοινοβουλίου και γι’ αυτό το λόγο δεν θα ήταν απίθανο να βλέπαμε τη μετακίνηση βουλευτών, κυρίως από το MHP προς το ΑΚΡ. Βεβαίως η πολιτική του ΜΗΡ δεν συμφωνεί με της θέσεις του κυβερνώντος κόμματος στο ζήτημα της μετατροπής του συντάγματος. Ωστόσο οι βουλευτές του MHP και ίσως του CHP θα μπορούσαν να πάρουν ανεξάρτητες απόφασεις με βάση άλλους υπολογισμούς: π.χ. πολιτικά ανταλλάγματα, οικονομικά ανταλλάγματα, και μια θέση στην εξουσία. Συνεπώς οι επόμενες μέρες και εβδομάδες θα είναι κρίσιμες για την έκβαση των σχεδίων του ΑΚΡ στο εσωτερικό ενώ θα επηρεάσουν σαφώς και την εξωτερική πολιτική της χώρας.

Κάτι άλλο που πρέπει να σημειωθεί είναι πως το ΑΚΡ φαίνεται να έχει ενσωματώσει πλέον ένα 4% των ψήφων του ΜΗΡ και αυτό θα μπορούσε να έχει κάποιο αντίκτυπο αν όχι στην πολιτική τότε στη ρητορική του Ερντογάν. Παρόλα αυτά δεν αναμένεται ότι ο ρόλος αυτού του ποσοστού θα είναι καθοριστικός για οποιοδήποτε ζήτημα.

Άλλο ένα κρίσιμο θέμα είναι αυτό του Κουρδικού. Στην πραγματικότητα το φιλοκουρδικό κόμμα HDP αλλά και οι Κούρδοι γενικότερα βρίσκονται σε δύσκολη θέση. Η δημοκρατική καμπάνια του HDP δέχτηκε πλήγμα παρόλο που η παραμονή του στη Βουλή αποτελεί κατόρθωμα δεδομένων των επιθέσεων που δέχτηκε και της αρνητικής προβολής από τα ΜΜΕ. Οι εξελίξεις στο Κουρδικό θα κριθούν: πρώτον, από την βούληση του HDP να επιδιώξει την επανέναρξη της ειρηνευτικής διαδικασίας με το ΑΚΡ και, δεύτερον, από το κατά πόσο ο Ερντογάν θα καταλάβει πως αν δεν προσεγγίσει ξανά τους Κούρδους το κράτος θα παραμείνει ευάλωτο σε εσωτερικές και εξωτερικές απειλές ασφάλειας υψηλού κινδύνου. Πάντως οι Κούρδοι δεν έχουν άλλη διέξοδο αυτή τη στιγμή καθώς οι επόμενες εκλογές βρίσκονται μάλλον πολύ μακριά ενώ ο Ερντογάν χρειάζεται οπωσδήποτε θετικές εξελίξεις στο Κουρδικό.

Εξωτερική Πολιτική και η Παγίδα των Εκλογών

Οι ερωτήσεις που προέκυψαν αμέσως μετά τα αποτελέσματα των εκλογών σχετίζονταν με τον αντίκτυπο που αυτά θα έχουν σε διάφορα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής: στο Κυπριακό, Τουρκία-ΕΕ, Συρία, κτλ. Αυτό αποτελεί κλασσική παγίδα πολιτικής ανάλυσης και ανάλυσης εξωτερικής πολιτικής. Σίγουρα οι εσωτερικές εξελίξεις έχουν ρόλο να παίξουν αλλά δεν είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας σε αυτή τη συγκυρία, ιδιαίτερα εφόσον το ΑΚΡ επέστρεψε στα ισχυρά ποσοστά του.

Τι σημαίνει αυτό στην πράξη σε ό,τι αφορά το εξωτερικό επίπεδο;

• Όσο και αν δεν τους αρέσει, τόσο για τις ΗΠΑ όσο και για τα κράτη της ΕΕ έγινε ξεκάθαρο ότι ο άνθρωπος με τον οποίο συζητούν και διαπραγματεύονται, είναι ο ισχυρός Ερντογάν. Οι όποιες ελπίδες για πολιτική αλλαγή θα πρέπει να περιμένουν.
• Δεδομένου ότι τα διεθνή συμφέροντα δεν έχουν αλλάξει με τις τουρκικές εκλογές, και ότι η Τουρκία αποτελεί τον βασικό γεωστρατηγικό παίκτη στην περιοχή για τη Δύση, η ισχυροποίηση του Ερντογάν σημαίνει ταυτόχρονα και ισχυροποίηση του ρόλου της Τουρκίας.
• Μέσα σε αυτά τα πλαίσια το διαπραγματευτικό ισοζύγιο γέρνει υπέρ της Τουρκίας. Στην αδυναμία των ΗΠΑ και των κρατών της ΕΕ να αναλάβουν ενεργό ρόλο στην περιοχή αλλά και στην ανασφάλειά τους για επιδείνωση της τρομοκρατίας και των προσφυγικών ρευμάτων, η Τουρκία προκύπτει ως κράτος-κλειδί. Ως τέτοιο αποκτά μεγάλη διαπραγματευτική ισχύ και μοχλούς πίεσης προς την εξυπηρέτηση όχι μόνο Δυτικών αλλά και ιδίων συμφερόντων.

Το Κυπριακό

Έχοντας αυτή την εξίσωση ως βάση μπορούμε να προχωρήσουμε και πιο πέρα προσπαθώντας να αξιολογήσουμε την προσέγγιση της Τουρκίας στο Κυπριακό. Η ισχύουσα αντίληψη αυτή τη στιγμή είναι ότι η επανεκλογή του ΑΚΡ και η ισχυροποίηση του Ερντογάν, σημαίνει πως η διαδικασία επίλυσης του Κυπριακού θα αποκτήσει νέο μομέντουμ ιδιαίτερα λόγω και της διαφαινόμενης προθυμίας της Τουρκίας να συζητήσει και το ζήτημα των Εγγυήσεων, σε αντίθεση με το παρελθόν. Με αυτό τον τρόπο η Τουρκία θα μπορούσε να περιληφθεί στην αρχιτεκτονική ασφάλειας και ενέργειας της Ανατολικής Μεσογείου πετυχαίνοντας τους στόχους της ενεργειακής και μεσανατολικής της στρατηγικής.

Το πιο πάνω σενάριο είναι βεβαίως βάσιμο. Από την άλλη, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι αυτό δεν είναι κατ’ ανάγκην το μόνο σενάριο. Μια διαφορετική προσέγγιση θα λάμβανε υπόψη τις γεωστρατηγικές δυναμικές στην περιφέρεια και θα αξιολογούσε τους τουρκικούς υπολογισμούς κόστους-ωφέλειας κάπως διαφορετικά. Τα εξής σημεία παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση της τουρκικής πολιτικής στο Κυπριακό, εκτός από τις διαπραγματεύσεις:

• Σχέσεις με ΕΕ – ρόλος Κυπριακής Δημοκρατίας/Κυπριακού
• Ενεργειακή ασφάλεια ΕΕ και στόχος για κράτος-ενεργειακό κόμβο
• Συριακή κρίση και Δυτική πολιτική

Η λογική είναι απλή. Αν η Τουρκία καταφέρει να εξασφαλίσει (πολλά από) τα οφέλη που συνεπάγονται της λύσης του Κυπριακού, τότε δεν θα είχε λόγο να βιαστεί να λύσει το Κυπριακό. Γνωρίζουμε ήδη ότι η ΕΕ και πιο συγκεκριμένα η Γερμανία – παραδοσιακά κατά της τουρκικής ευρωπαϊκής ένταξης – προσέγγισε την Τουρκία και πρόσφερε σημαντικά ανταλλάγματα και χρηματική βοήθεια για τη διαχείριση της προσφυγικής κρίσης και τον περιορισμό της εκτός των συνόρων της Ευρώπης. Τα πιθανά ανταλλάγματα περιλαμβάνουν και το άνοιγμα ενός ή περισσότερων διαπραγματευτικών κεφαλαίων. Η Κυπριακή Δημοκρατία υπογραμμίζει το δικαίωμά της να ασκήσει βέτο όμως άλλες δυνάμεις ασκούν πιέσεις για να αποτρέψουν κάτι τέτοιο. Η ΕΕ καθυστέρησε την έκθεση προόδου της Τουρκίας για να μην δυσαρεστήσει τον Ερντογάν εν μέσω διαπραγματεύσεων για το Προσφυγικό. Η Τουρκία γνωρίζοντας ότι διαπραγματεύεται από θέση ισχύος ζήτησε περισσότερα χρήματα απ’ ότι στην αρχή και, από όσα ακούμε, πιέζει και για διάφορα άλλα ανταλλάγματα.

Στην εξίσωση μπορούν να μπουν οι συζητήσεις Τουρκίας-ΕΕ για την ενέργεια και ιδιαίτερα ο Ενεργειακός Διάλογος και η Στρατηγική Ενεργειακή Συνεργασία Υψηλού Επιπέδου που ξεκίνησε μεταξύ Ευρωπαϊκής Επιτροπής και Τουρκίας το Μάρτιο, 2015. Η Τουρκία είναι αδιαμφισβήτητα σημαντική για την ενεργειακή ασφάλεια της ΕΕ αλλά και για μεμονωμένα κράτη-μέλη της. Αν αυτές οι κινήσεις της επιτρέψουν να καταστεί διαμετακομιστικός κόμβος ενέργειας από Αζερμπαϊτζάν, Τουρκμενιστάν και ίσως Ρωσία και Ιράν προς την Ευρώπη τότε η σημασία της Ανατολικής Μεσογείου και της Κύπρου δεν χάνεται απαραιτήτως αλλά σίγουρα μειώνεται. Κατ’ επέκταση μειώνεται και η σημασία επίλυσης του Κυπριακού.

Επίσης, αν λάβουμε υπόψη ότι διάφορα κράτη-μέλη της ΕΕ προσπαθούν να βρουν τρόπους να παρακάμψουν το «αγκάθι» του Κυπριακού στην ενταξιακή διαδικασία της Τουρκίας, δεν θα αποτελούσε καθόλου έκπληξη αν βλέπαμε ακόμα μια φορά την πολιτική και τη γεωστρατηγική να υπερισχύουν του Δικαίου με την Τουρκία και την ΕΕ να αναπτύσσουν μια Ειδική Σχέση. Σε αυτή την περίπτωση η Κυπριακή Δημοκρατία θα έχανε το διαπραγματευτικό χαρτί πίεσης της Τουρκίας ενώ η Τουρκία θα είχε ένα λόγο λιγότερο να επισπεύσει την επίλυση του Κυπριακού. Εξάλλου η Άγκυρα γνωρίζει πως όσο διατηρείται το status quo, αυξάνονται αυτά που μπορεί να καταφέρει στην Κύπρο. Η πρόσφατη περάτωση του αγωγού που μεταφέρει νερό από την Τουρκία στα κατεχόμενα είναι μια ισχυρή απόδειξη.

Τέλος, το πρόσφατο κάλεσμα από πλευράς Ισραήλ για τη βελτίωση των τουρκο-ισραηλινών σχέσεων λόγω κοινών συμφερόντων και ανησυχιών στην περιοχή είναι μια επιπλέον ένδειξη ενίσχυσης του διεθνούς ρόλου της Τουρκίας παρά τη δύσκολη κατάσταση στην οποία βρίσκεται. Είναι ξεκάθαρο ότι η Δύση θα ευνοούσε μια τέτοια επαναπροσέγγιση λόγω και της Συρίας.

Το Συριακό

Ο συριακός εμφύλιος πόλεμος είναι επίσης κεντρικό ζήτημα στην τουρκική εξωτερική πολιτική και ένα θέμα που απασχολεί όλα τα κράτη της περιοχής αλλά και διεθνώς. Θα επηρεάσει το αποτέλεσμα των εκλογών την πολιτική της Τουρκίας στη Συρία; Η ενίσχυση του Ερντογάν σημαίνει ενίσχυση της πολιτικής που ακολούθησε μέχρι τώρα. Δηλαδή, επιμονή στο στόχο για ανατροπή του Άσσαντ, προσπάθεια για δημιουργία ζώνης ασφαλείας/απαγόρευσης πτήσεων κατά μήκος του τουρκο-συριακού συνόρου για την αποτροπή (και ίσως την καταστολή) της επέκτασης των Κούρδων, περιορισμό της απειλής του «Ισλαμικού Κράτους», και υποστήριξη των «φιλο-δυτικών» ομάδων που επιχειρούν στη Συρία.

Από το 2002 που το ΑΚΡ εκλέχθηκε στην εξουσία, κάθε φορά που ενισχυόταν μέσω εκλογών ή πολιτικών εξελίξεων στο εσωτερικό, ο Ερντογάν αποκτούσε μεγαλύτερη επιρροή και η τουρκική εξωτερική πολιτική γινόταν πιο αναθεωρητική. Σε κάθε εμπόδιο που αντιμετώπιζαν οι στόχοι της, όπως ήταν οι αραβικές εξεγέρσεις και η συριακή κρίση, έκανε τακτική αναδίπλωση προς τη Δύση. Σε αυτή τη συγκυρία, η Τουρκία χρειάζεται τη Δύση λόγω των πολλών προβλημάτων στην γειτονία της. Ταυτόχρονα όμως βρίσκεται σε θέση να προωθεί και τα δικά της συμφέροντα σε συνάρτηση με τα δυτικά καθώς η σχέση Δύσης-Τουρκίας είναι αμοιβαίως αναγκαία.

Ένα παράδειγμα αυτής της δυναμικής ήταν η ανοχή των Αμερικανών όταν η Τουρκία βομβάρδιζε τους Κούρδους στη Συρία, ως αντάλλαγμα για την αεροπορική βάση του Ιντζιρλίκ. Αν η Τουρκία τελικά καταφέρει να πείσει τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ για δημιουργία ζώνης ασφαλείας θα ήταν μεγάλη επιτυχία για την ίδια. Για λόγους που εξηγήσαμε, μετά την επανεκλογή του Ερντογάν αυτή η πιθανότητα είναι μεγαλύτερη. Και επειδή με κάθε επανεκλογή ο Ερντογάν γίνεται πιο διεκδικητικός και απαιτητικός στην εξωτερική πολιτική, οι οποιεσδήποτε μονομερείς τουρκικές επιχειρήσεις στη Συρία δεν θα αποτελούσαν έκπληξη. Ως αποτέλεσμα η επιδείνωση των ρωσο-τουρκικών σχέσεων θα ήταν επίσης πιθανή. Ωστόσο στο τέλος, εάν Ρωσία, ΗΠΑ και Τουρκία, μεταξύ άλλων, υιοθετήσουν μια πραγματιστική προσέγγιση, τότε ένας πολιτικός διακανονισμός στην Συρία θα ήταν δυνατόν να επιτευχθεί ενώ η Άγκυρα πιθανόν να συναινούσε σε κάποιο περιορισμένο-μεταβατικό ρόλο στον Άσσαντ.

Επίλογος – Περιμένοντας το Τρίτο Σοκ

Γενικά οι τουρκικές εκλογές της 1^ης Νοεμβρίου απέδειξαν ότι η στρατηγική της πόλωσης και η εσωτερική ηγεμονία που ανέπτυξε το ΑΚΡ έχουν πετύχει παρά τις αντιστάσεις. Απέδειξαν επίσης ότι η κοινωνική και πολιτική αλλαγή δεν είναι κάτι που συμβαίνει εν μια νυκτί, με μια ή περισσότερες εκλογικές διαδικασίες. Έδειξαν ακόμα ότι η τουρκική πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται ακόμα από ισχυρά στοιχεία προσωποπαγούς ηγεσίας. Οι μέρες και οι μήνες όμως που προηγήθηκαν των εκλογών έδειξαν ότι υπάρχει μια τάση αλλαγής, υπάρχει ένα κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας που ξύπνησε και διεκδικεί κάτι καλύτερο όσο και αν φιμώνεται.

Αν ο Ερντογάν καταφέρει να ενισχύσει περισσότερο τη θέση του αλλάζοντας το σύνταγμα, οι δημοκρατικές φωνές θα καταπνιγούν ακόμα περισσότερο και η ηγεμονία των ιδεών του ΑΚΡ θα περάσει βαθύτερα στην κοινωνία. Ίσως ο μόνος τρόπος να πάει η δημοκρατία και ο πλουραλισμός στην τουρκική κοινωνία μπροστά είναι μέσα από ένα πολιτικό και κοινωνικό σοκ. Ο τουρκικός λαός δέχτηκε το πρώτο σοκ με την ίδρυση του τουρκικού κράτους και την ανάδυση του Κεμαλισμού. Το δεύτερο σοκ εκφράστηκε με την εκλογή του ΑΚΡ στην εξουσία μετά από χρόνια διεργασιών στο χώρο του πολιτικού Ισλάμ. Ένα τρίτο σοκ μπορεί να οδηγούσε σε κάτι άλλο, κάτι καλύτερο. Για το πότε όμως και το πώς αυτό θα προκύψει θα πρέπει να περιμένουμε.

Ζήνωνας Τζιάρρας – twitter: @ZenonasTziarras