Για την χθεσινή τριμερή συνάντηση κορυφής Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδας έχουν ειπωθεί πολλά. Μάλιστα οι συζητήσεις έγιναν σε πανηγυρικό κλίμα, κάτι που αντικατοπτρίστηκε και στην ειδησεογραφία σε Κύπρο, Ελλάδα και Ισραήλ. Αν και έχω μιλήσει και γράψει αρκετές φορές για αυτή τη σχέση-συνεργασία (βλ. π.χ. εδώ), θεωρώ ότι, πέρα από τους πανηγυρισμούς, τα πράγματα πρέπει να τεθούν σε μια πιο ρεαλιστική βάση. Χωρίς να υποτιμώ την πρόοδο που σημειώθηκε σε αυτή την τριμερή ή το γεγονός ότι η συνάντηση έγινε σε επίπεδο αρχηγών κρατών, πιστεύω πως πρέπει να εξετάσουμε τις πραγματικές πολιτικές διαστάσεις της τριμερούς και συνεπώς το μέλλον της. Οχι για να μειώσουμε τη σημασία της, αλλά για να μην μας συνεπάρει ο ενθουσιασμός και μας οδηγήσει σε λανθασμένες εκτιμήσεις ή σενάρια.

Πηγή: kathimerini.gr

Ίσως το σημαντικότερο ερώτημα που πρέπει να τεθεί αφορά το ποιός επωφελείται περισσότερο από αυτή την τριμερή και το πού αυτή αποσκοπεί. Για να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα νομίζω πρέπει να επικεντρωθούμε κυρίως στο Ισραήλ και τις τουρκο-ισραηλινές σχέσεις. Επειδή δεν θέλω να επαναλαμβάνομαι θα θυμίσω μόνο πως το Ισραήλ στράφηκε προς την Κύπρο και την Ελλάδα τόσο για τους ενεργειακούς πόρους που ανακαλύφτηκαν στην κυπριακή ΑΟΖ, αλλά και λόγω της επιδείνωσης των σχέσεών του με την Τουρκία. Άλλωστε δεν ήταν τυχαία η συγκυρία (2010-2011) κατά την οποία Τουρκία και Ισραήλ περνούσαν τη χειρότερη κρίση στις διμερείς τους σχέσεις (επεισόδιο Στολίσκου της Γάζας, 2010 & έκδοση Έκθεσης Πάλμερ ΟΗΕ, 2011).

Από αυτή την άποψη, ο “ιστός” που διατηρεί τη συνοχή της τριμερούς συνεργασίας (διότι δεν πρόκειται για συμμαχία) αποτελείται από δύο βασικά στοιχεία: την κοινή αντίληψη για την προβληματική στάση της Τουρκίας και τα κοινά οφέλη που μπορεί να προκύψουν στον τομέα της ενέργειας. Συνεπώς, εαν επέλθουν μεταβολές σε αυτά τα δύο στοιχεία, η τριμερής θα τεθεί εν αμφιβόλω. Η εκτίμηση αυτή στηρίζεται τόσο στην ιστορική εμπειρία σχετικά με τις διακρατικές συνεργασίες/συμμαχίες, όσο και στο γεγονός ότι το Ισραήλ είναι μια χώρα που δεν διστάζει να ανακατευθύνει τις εξωτερικές του σχέσεις ανάλογα με το τί του προσφέρει περισσότερα, ιδιαίτερα στον τομέα της ασφάλειας. Ήδη διαφαίνεται ότι τα δύο προαναφερθέντα στοιχεία βρίσκονται ενώπιον προκλήσεων, αφενός με τη διαδικασία επεναπροσέγγισης Τουρκίας-Ισραήλ και αφτέρου με τις δυσκολίες που υπάρχουν στον τομέα της ενέργειας (π.χ. οι τιμές πετρελαίου και το κόστος και δυνατότητα κατασκευής του αγωγού Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδας-Ευρώπης, EastMed Pipeline).

Βεβαίως, η βελτίωση των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ δεν είναι καθόλου σίγουρη αλλά ούτε και εύκολη λόγω της έλλειψης εμπιστοσύνης που υπάρχει μεταξύ των δύο μερών και κυρίως στο Ισραήλ. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει τις προσπάθειες του Ισραήλ για συμφιλίωση και τις μερικές υποχωρήσεις που φαίνεται διατεθειμένο να κάνει προς αυτή την κατεύθυνση. Επιπλέον, το Ισραήλ έχει ξεκαθαρίσει ότι, ενώ ο αγωγός της Ανατολικής Μεσογείου είναι κάτι που ενδιαφέρεται να εξερευνήσει, η λύση ενός αγωγού Ισραήλ-Τουρκίας θα ήταν προτιμότερη λόγω σημαντικά χαμηλότερου κόστους. Εννοείται ότι για το Ισραήλ η μια λύση δεν αποκλείει την άλλη, αλλά αν η μια δεν είναι οικονομικά εφικτή θα περιοριστεί στη δεύτερη. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειώσω πως σε ανεπίσημη συζήτηση μεταξύ ειδικών μηχανικών φυσικού αερίου και πετρελαίου – και από το Ισραήλ – που έτυχε να παρακολουθήσω πρίν ενα περίπου χρόνο, το σενάριο του αγωγού EastMed αποτελούσε στην κυριολεξία ανέκδοτο τόσο λόγω κόστους (σε μια περίοδο όπου οι τιμές του πετρελαίου ήταν ψηλότερες από τις σημερινές) όσο και λόγω τεχνικών-κατασκευαστικών δυσκολιών.

Συνεπώς, παρά τις διακηρύξεις οι οποίες σε μεγάλο βαθμό γίνονται για να διατηρηθεί το μομέντουμ, η ενεργειακή συνεργασία μεταξύ των κρατών της τριμερούς δεν αποτελεί νομοτέλεια. Εναλλακτικά μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα σενάρια περιλαμβάνουν: α) τον αγωγό Ισραήλ-Τουρκίας (μέσα από την κυπριακή ΑΟΖ), και β) τον αγωγό Ισραήλ-Κύπρου-Τουρκίας, μετά την επίλυση του Κυπριακού. Σε ό,τι αφορά το τελευταίο, η επίλυση του Κυπριακού θα άλλαζε γενικότερα το περιφερειακό γεωπολιτικό περιβάλλον αλλάζοντας ίσως το χαρακτήρα και τις προοπτικές των υπό διαμόρφωση τριμερών συνεργασιών της Ανατολικής Μεσογείου. Σχετικά με τον απ’ ευθείας αγωγό Ισραήλ-Τουρκίας, που θα μπορούν να υλοποιήσουν μόνο μετά από την ομαλοποίηση των διμερών τους σχέσεων, υπάρχει διαδεδομένη η άποψη ότι μπορεί να προχωρήσει μόνο με το “πράσινο φώς” της Κυπριακής Δημοκρατίας. Αυτό, θεωρητικά τουλάχιστον, και σύμφωνα με τη Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας (1982), άρθρο 58, δεν ισχύει σε απόλυτο βαθμό.

Άρθρο 58: 1-3:

1. Στην αποκλειστική οικονομική ζώνη, όλα τα κράτη, παράκτια ή χωρίς ακτές, απολαμβάνουν, σύμφωνα με τις διατάξεις της παρούσας σύμβασης, τις ελευθερίες της ναυσιπλοΐας και υπέρπτησης καθώς και τα δικαιώματα τοποθέτησης υποβρυχίων καλωδίων και αγωγών που αναφέρονται στο άρθρο 87, ως επίσης και το δικαίωμα χρήσης των θαλασσών γι’ άλλους διεθνώς νόμιμους σκοπούς που συνδέονται με την ενάσκηση αυτών των δικαιωμάτων και που εναρμονίζονται με τις άλλες διατάξεις της παρούσας σύμβασης, ειδικώτερα στα πλαίσια της εκμετάλλευσης των πλοίων, των αεροσκαφών και των υποβρυχίων καλωδίων και αγωγών.

2. Τα άρθρα 88 έως και 115, ως και άλλοι συναφείς κανόνες του διεθνούς δικαίου εφαρμόζονται στην αποκλειστική οικονομική ζώνη εφόσον δεν έρχονται σε αντίθεση προς το παρόν μέρος.

3. Κατά την άσκηση των δικαιωμάτων και την εκπλήρωση των υποχρεώσεών τους, δυνάμει της παρούσας σύμβασης, μέσα στην αποκλειστική οικονομική ζώνη, τα κράτη λαμβάνουν δεόντως υπόψη τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του παράκτιου κράτους και συμμορφώνονται προς τους νόμους και κανονισμούς που υιοθετούνται από το παράκτιο κράτος σύμφωνα με τις διατάξεις της παρούσας σύμβασης και των άλλων κανόνων διεθνούς δικαίου στην έκταση που αυτοί δεν είναι αντίθετοι προς το μέρος αυτό.

Αυτό σημαίνει ξεκάθαρα ότι τρίτα κράτη έχουν το δικαίωμα τοποθέτησης αγωγών στην ΑΟΖ ενός άλλου κράτους (οχι στα χωρικά ύδατα ή αιγιαλίτιδα ζώνη). Υπάρχει βέβαια χώρος, σύμφωνα με το σημείο 3, για το παράκτιο κράτος να ελιχθεί, να ζητήσει αλλαγές της διαδρομής του αγωγού κτλ. Επί της αρχής όμως δεν έχει το δικαίωμα να απαγορεύσει την κατασκευή αγωγού από άλλα κράτη αν και, σε αυτό το σενάριο, Τουρκία και Ισραήλ θα πρέπει θεωρητικά να έρθουν σε συνεννόηση με την Κυπριακή Δημοκρατία – κάτι που περιπλέκει το εγχείρημα αφού η Τουρκία δεν αναγνωρίζει την ΚΔ. Φυσικά το ζήτημα είναι περίπλοκο και από νομικής άποψης καθώς Τουρκία και Ισραήλ δεν έχουν υπογράψει την εν λόγω Σύμβαση. Συνεπώς τα παραπάνω κατατίθενται περισσότερο ως προβληματισμός και οχι ως θέσφατα.

Σε ένα άλλο επίπεδο, η επικέντρωσή μου στο Ισραήλ βασίζεται στο ότι αποτελεί τον βασικό πυλώνα της τριμερούς. Συνεπώς οι όποιες αλλαγές στη στάση του μπορούν δυνητικά να μεταβάλουν το χαρακτήρα της τριμερούς σχέσης και συνεργασίας. Ταυτόχρονα, είναι σημαντικό να ανιχνεύσουμε τους στόχους του Ισραήλ μέσα από αυτή τη συνεργασία.

Μια πραγματικότητα που ίσως δεν αναγνωρίζεται από όλους είναι πως το Ισραήλ θέλει και στηρίζει την επίλυση του Κυπριακού. Αυτό δεν είναι απλώς μια δική μου άποψη αλλά προκύπτει από συζητήσεις με Ισραηλινούς ακαδημαϊκούς και αξιωματούχους. Άρα στόχος του δεν είναι να διαιωνίσει την τρέχουσα κατάσταση πραγμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο αλλά να εργαστεί προς μια πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική και ένα δίκτυο περιφερειακής συνεργασίας που θα περιλαμβάνει και την Τουρκία. Παράλληλα, είναι πιθανόν το Ισραήλ να χρησιμοποιεί τη συμμετοχή του σε αυτή την τριμερή ως διαπραγματευτικό χαρτί σε ό,τι αφορά τις σχέσεις του με την Τουρκία, ασκώντας πιέσεις στην Άγκυρα για μια πιο σύντομη και ουσιαστική συμφωνία. Το κόστος που υπονοείται για την Τουρκία θα ήταν, μεταξύ άλλων, η περιθωριοποίησή της από τους ενεργειακούς σχεδιασμούς της Ανατολικής Μεσογείου, κάτι που η ενεργειακή της στρατηγική δεν μπορεί να επιτρέψει.

Εξ άλλου, πέρα από τα διακηρυχθέντα που έχουν τη δική τους αξία, η χθεσινή συνάντηση είναι σημαντική για το Ισραήλ για δύο βασικούς λόγους: α) τη σημασία που αποδίδει το εβραϊκό κράτος στην υποστήριξη που του παρέχουν Ελλάδα και Κύπρος εντός της ΕΕ, και β) στην μάλλον ιστορική στροφή Κύπρου και Ελλάδας προς το Ισραήλ, όπως εκφράζεται μέσα από αυτές τις συναντήσεις και διακηρύξεις. Το τελευταίο είναι ιδιαίτερα σημαντικό δεδομένου ότι Κύπρος και Ελλάδα διατηρούσαν παραδοσιακά στενότερες σχέσεις με τον Αραβικό Κόσμο ενώ ήταν θερμές υποστηρίκτριες του παλαιστινιακού σκοπού. Η στροφή της Ελλάδας θεωρείται από τους Ισραηλινούς μεγάλη επιτυχία ιδιαίτερα επί διακυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, δύο κομμάτων που παρουσίαζαν παραδοσιακά αντι-ισραηλινές και αντι-σημιτικές τάσεις.

Συνοψίζοντας, το Ισραήλ έχει λόγους να διατηρεί και να εμβαθύνει τη συνεργασία του με την Ελλάδα και την Κύπρο, μελλοντικά ίσως και με την Αίγυπτο και την Ιορδανία. Αυτό όμως δεν αναιρεί τις οικονομικές, τεχνικές και γεωπολιτικές (βλ. Συρια, ISIS) πραγματικότητες που θα μπορούσαν κάλλιστα, μολονότι υπό προϋποθέσεις, να οδηγήσουν το Ισραήλ σε στενότερη συνεργασία με την Τουρκία, τουλάχιστον στους τομείς που έχουν περισσότερη σημασία όπως είναι η ενέργεια. Αυτό που χρειάζεται είναι προσοχή ούτως ώστε οι συναντήσεις αυτές να μην καταλήξουν απλά ευνοϊκές για τη στρατηγική του Ισραήλ (που περιλαμβάνει ομαλοποίηση των σχέσεων με την Άγκυρα) αλλά για τα κυπριακά συμφέροντα. Γενικότερα οι πολιτικές σχέσεις των τριών χωρών δεν κινδυνεύουν αλλά υπάρχει η πιθανότητα να επισκιαστούν μελλοντικά από μια τουρκο-ισραηλίνη συμφιλίωση.