Αυτή είναι η δεύτερη φορά που βρέθηκα στην Τουρκία τους τελευταίους τέσσερις μήνες για να πραγματοποιήσω, μεταξύ άλλων, έρευνα σχετικά με την εξωτερική πολιτική της χώρας. Μίλησα με διπλωμάτες, εκπροσώπους κομμάτων και ειδικούς ακαδημαϊκούς και ερευνητές σε δεξαμενές σκέψης. Παρακάτω παραθέτω μερικά γενικά και βασικά συμπεράσματα που απορρέουν από τις συζητήσεις μου, παρόλο που πολλά από αυτά είναι πλεόν προφανή και γνωστά.

Φοβού το Κράτος

Ο αυταρχισμός της κυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) έχει ξεκινήσει να γίνεται ενοχλητικά εμφανής ενώ η προσπάθειά του να θέσει υπό τον έλεγχό του την κρατική μηχανή έχει σε μεγάλο βαθμό επιτύχει. Παράλληλα η πολιτική δύναμη του στρατού έχει μειωθεί δραματικά – σχεδόν ολοκληρωτικά.

Ο έλεγχος του ΑΚΡ γίνεται αισθητός, μεταξύ άλλων, σε δημόσιες πολιτικές, στα ΜΜΕ, και σε πανεπιστήμια κυρίως της Ανατολίας. Σημαντικό παράδειγμα οι γνωστές διαδηλώσεις του πάρκου Γκέζι οι οποίες ξέσπασαν στις αρχές του περασμένου καλοκαιρίου και δεν έχουν ακόμα ξεθυμάνει ολοκληρωτικά. Η κυβέρνηση, στην προσπάθειά της να αποτρέψει την υπονόμευση των κατασκευαστικών και αναπτυξιακών της σχεδίων (λόγω συμφερόντων ιδιωτικού κεφαλαίου κ.α.), αλλά και μη θέλοντας αντί-κυβερνητικές απόψεις να εκφράζονται δυναμικά, ακολούθησε πολιτική σκληρής καταστολής. Τις περισσότερες φορές η καταστολή υπήρξε πολύ ισχυρότερη από αυτή που «χρειαζότανε». Τόσο η αστυνομία όσο και η στρατοχωροφυλακή – ακόμα και ο στρατός, όπως αναφέρθηκε σε μερικά ρεπορτάζ – χρησιμοποιήθηκαν κατά των διαδηλωτών προκαλώντας σοβαρούς τραυματισμούς αλλά και θανάτους, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία.

Προφανώς, ο πλειοψηφικός τρόπος με τον οποίο κυβερνά το ΑΚΡ αλλά και οι προσπάθειες του για έλεγχο κάθε διάστασης της πολιτικής και κοινωνικής ζωής αποβλέπουν στην διατήρηση της εξουσίας του – μια εξουσία που υπό κανονικές συνθήκες δεν θα μπορούσε να παραταθεί δεδομένης της πρόσφατης αυταρχικοποίησης που περνά η χώρα. Τελικά, φαίνεται ότι το ΑΚΡ έχει δημιουργήσει ένα καθεστώς φόβου αλλά και ανασφάλειας σχετικά με του πού οδεύει η Τουρκία και τί αυτό μπορεί να σημαίνει για την κοινωνία της αλλά και την περιφέρεια.

Από «Μηδέν Προβλήματα» σε «Μόνο Προβλήματα»

Είναι άξιον αναφοράς το γεγονός ότι οι Τούρκοι ειδικοί δεν διστάζουν να αναγνωρίσουν τα προβλήματα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, ακόμα και εκείνοι που αρχικά την στήριξαν. Ισχύει βέβαια, ότι οι πιο φιλοκυβερνητικοί κύκλοι στηρίζουν ακόμα – τουλάχιστον ως ένα βαθμό – την προσέγγιση του ΑΚΡ.

Το γενικό αίσθημα μεταξύ ειδικών ερευνητών και εκπροσώπων ομάδων πίεσης είναι πως ενώ η τουρκική εξωτερική πολιτική ξεκίνησε με καλούς οιωνούς και διακηρυγμένες προθέσεις από το 2002, στην πορεία αυτό άλλαξε δραματικά οδηγώντας τη χώρα από μια κατάσταση θετικών σχέσεων με τους γείτονές της σε μια άλλη κατάσταση όπου η Τουρκία αντιμετωπίζει γεωπολιτικά προβλήματα σε όλο το μήκος των συνόρων της και όχι μόνο.

Επίσης διαδεδομένη απόψη είναι το ότι η λεγόμενη «Αραβική Άνοιξη» έπιασε την Άγκυρα προ εκπλήξεως. Αυτό από μόνο του δεν έχει τόσο μεγάλη σημασία εφόσον ούτε ο υπόλοιπος κόσμος είχε προβλέψει κάτι τέτοιο. Αυτό στο οποίο η Τουρκία απέτυχε ιδιαίτερα, δεδομένων των προηγούμενων εξεγέρσεων, ήταν στην πρόβλεψη της συριακής κρίσης αλλά και στην σχετικά ρομαντική της προσέγγιση του καθεστώτος Άσσαντ η οποία την οδήγησε σε λάθος στρατηγικούς υπολογισμούς και καθυστερημένη αντίδραση.

Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι οι περισσότεροι χαρακτηρίζουν την τουρκική εξωτερική πολιτική με ένα πολύ συγκεκριμένο τρόπο: θεωρούν ότι υπάρχει ένα μεγάλο χάσμα μεταξύ των προσδοκιών/φιλοδοξιών και των δυνατοτήτων της Άγκυρας. Αυτή η πραγματικότητα έγινε εντόνως εμφανής στην περίπτωση των αραβικών εξεγέρσεων και ιδιαίτερα στη Συρία ενώ την ίδια ακριβώς διαπίστωση έκανα γραπτώς και εγώ πρίν σχεδόν ένα χρόνο.

Εσωτερική και Εξωτερική Απομόνωση

Τα παραπάνω εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα φαίνεται να κινούνται παράλληλα με την αυξημένη εσωτερική απομόνωση που αντιμετωπίζει το ΑΚΡ και την εξωτερική απομόνωση που αντιμετωπίζει η Τουρκία. Εσωτερικά, πολλές κοινωνικές και πολιτικές ομαδές έχουν αποχωρήσει από τις τάξεις του ΑΚΡ, μεταξύ τους και ισλαμιστές, ακυρώνοντας έτσι τον ιδεολογικό πλουραλισμό με τον οποίο ξεκίνησε την πορεία του. Αυτό έχει βέβαια συνέπειες για την κοινωνική του απήχηση και τα μελλοντικά αποτελέσματα της κάλπης, κάτι το οποίο το ΑΚΡ προσπαθεί να μετριάσει μέσω ρητορικής στην εξωτερική πολιτική η οποία προορίζεται για εσωτερική κατανάλωση αλλά και μέσω πολιτικών και δηλώσεων οι οποίες στοχεύουν στη συσπείρωση της συντηρητικής του εκλογικής βάσης. Ταυτόχρονα, λόγω αυξημένης αυταρχικοποίησης το κόμμα δέχεται όλο και λιγότερες συμβουλές από ανεξάρτητους κύκλους για τη λήψη αποφάσεων περιοριζόμενο έτσι σε διακυβέρνηση που πηγάζει από τα κομματικά-τεχνοκρατικά του καλούπια.

Σε εξωτερικό επίπεδο, όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, τα προβλήματα έχουν πληθύνει σε σημείο που έχουν γίνει μη διαχειρίσιμα από την Άγκυρα. Έχοντας χάσει συμμάχους και συνεργάτες όπως η Συρία, το Ιράκ, το Ισραήλ (με το οποίο ακόμα οι σχέσεις δεν έχουν εξομαλυνθεί πλήρως), την Αίγυπτο (λόγω της ανατροπής της Μουσουλμανικής Αδελφότητας), αλλά και το Ιράν λόγω της στάσης της απέναντι στη Συρία, η Τουρκία έχει περάσει σε περιφερειακή απομόνωση. Ταυτόχρονα, φως στο τούνελ όσον αφορά τις διαπραγματεύσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν διαφαίνεται ενώ συχνά Τούρκοι αξιωματούχοι εκτοξεύουν κατηγορίες τόσο προς τα κράτη της Δύσης, την ΕΕ και το ΝΑΤΟ, όσο και προς τα Ηνωμένα Έθνη – κάτι το οποίο δεν βοηθά καθόλου την παγκόσμιά της εικόνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι παρόλο που Ρωσία και Κίνα (αλλά και Ιράν) έχουν το ίδιο μερίδιο ευθύνης με τους Δυτικούς για το ζήτημα της Συρίας (το οποίο την ταλανίζει), η στάση της απέναντί τους έχει υπάρξει πολύ προσεκτική λόγω πολλαπλών συμφερόντων που διακυβεύονται.

Εν κατακλείδι, η Τουρκία αυτή τη στιγμή βρίσκεται σε μια πολύ δύσκολη φάση μετάβασης και αλλαγών στην εσωτερική και εξωτερική της πολιτική. Μερίδιο ευθύνης για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει έχει και το κυβερνόν κόμμα (ΑΚΡ). Όπως πάντα, όταν συζητάμε για την Τουρκία, φαίνεται ότι το κλειδί για τη λύση των προβλημάτων ξεκινά από το εσωτερικό της. Η επίλυση ιστορικών ζητημάτων ταυτότητας (π.χ. Κουρδικό), αστικών-στρατιωτικών σχέσεων, δημοκρατικής εμβάθυνσης, οικονομικής αναδόμησης κ.α. είναι εκ των όν ουκ άνευ για να καταφέρει η Τουρκία να εξασκήσει επιτυχή εξωτερική πολιτική εφόσον οι μεγαλύτερες περιφερειακές απειλές στην ασφάλειά της συνδέονται με εσωτερικά ζητήματα, ιστορικά σύνδρομα και ανασφάλειες.

Ζήνωνας Τζιάρρας

26/09/2013